صَفِیَّه دختر عبدالمطلب (۵۳ قبل از هجرت-۲۰ق.) عمّه پیامبر اسلام (ص) و مادر زبیر بن عوام که روایاتی نیز از پیامبر(ص) نقل کرده است.

فیه در برخی غزوات صدر اسلام به مجاهدان کمک می‌کرد و در غزوه خندق یکی از یهودیان را کشت.

وی در سال ۲۰ هجری و در ایام خلافت عمر بن خطاب درگذشت و در بقیع دفن شد. بر قبر صفیه گنبد و بارگاهی در بقیع وجود داشت که به دست وهابیان ویران شد.

زندگی‌نامه

————————————————-
صفیه بنت عبدالمطلب در سال ۵۳ قبل از هجرت (تقریبا ۱۰ سال قبل از عام‎ الفیل) در مکه به دنیا آمد. پدر صفیه، عبدالمطلب (جد پدری پیامبر) و مادرش هاله بنت وهیب بن عبدمناف بن زهره بن کلاب بن مرّه (خاله پیامبر) است. وی ده برادر و شش خواهر داشت که حمزه، مقوم و حجل برادر مادری وی نیز بودند.[۱]
صفیه در عصر جاهلیت ابتدا با حارث بن حرب بن امیه بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی بن کلاب بن مرّه و سپس با عوام بن خویلد بن اسد بن عبدالعزی بن قصی بن کلاب بن مرّه (برادر خدیجه) ازدواج کرد که در جنگ فجار به قتل رسید[۲]. وی از همسر اول خود دختری به نام صبقاء[۳] یا صفیا[۴] و از همسر دوم سه پسر به نام‌های زبیر و سائب و عبدالکعبه به دنیا آورد.[۵] برخی نقل کرده‎اند که همسر اول وی قبل از عوام بن خویلد، شخصی به نام عمیر بن وهب بن عبد بن قصی بوده است.[۶]

اسلام

————————————————-
تمام مورخین به اسلام آوردن وی اذعان دارند. گرچه درباره اسلام دیگر عمه‎های پیامبر(ص) اختلاف وجود دارد.[۷] منابع تاریخی درباره چگونگی اسلام آوردن صفیه سخنی نگفته‌اند. همین قدر می‌توان گفت که وی از مسلمانان نخستین است که در مکه اسلام آورد و اسلام آوردن وی بعد از برادرش حمزه و در ایام ورود پیامبر(ص) به خانه ارقم بن ابی ارقم بود[۸].
صفیه همراه گروهی از مسلمانان ابتدا به حبشه و سپس همراه پسرش زبیر به یثرب مهاجرت کرد[۹]. از صفیه سخنانی در نصیحت به برادرش ابولهب برای پذیرش دعوت حضرت محمد(ص) در منابع ذکر شده است.[۱۰]

جایگاه اجتماعی

————————————————-
صفیه بنت عبد المطلب از جمله زنانی است که با پیامبر(ص) بیعت کرده[۱۱]

و از جمله راویان پیامبر(ص) به شمار می‎رود که روایاتی از ایشان نقل کرده است.[۱۲]

وی عهده‎دار برخی کارهای زنان بنی هاشم نیز بود. به طور مثال به نقل از صفیه آمده است که «وقتی امام حسین (ع) به دنیا آمد، من هم عهده‌دار کارهای ولادت آن کودک بودم»
همچنین وی غسل ام کلثوم دختر رسول خدا (ص) را به عهده گرفت.[۱۳]

و نیز نقل شده است که صفیه در زمان احتضار پیامبر اکرم(ص) بر بالین وی حاضر بود و پیامبر(ص) خطاب به صفیه و حضرت فاطمه زهرا(س) فرمود:

«‌ای فاطمه! دختر رسول خدا! و ای صفیه، عمه رسول خدا! برای حساب و مسؤولیتی که در پیشگاه خداوند خواهید داشت، عمل صالح و خالصانه انجام دهید، زیرا من به جای شما در برابر پروردگار عالم پاسخگو نخواهم بود، و نمی‎توانم از شما دفاع کنم»[۱۴]

نیز بنابر نقل ابن قتیبه زبیر بن عوام به جهت اینکه مادرش از بنی هاشم بود، خود را بنی هاشم می‎دانست و با اینکه از بنی اسد بن عبدالعزی بود، خود را به تیره بنی‎هاشم از قریش خود را منتسب می‎کرد.[۱۵] همچنین نقل است که ابن عباس در ماجرای جنگ جمل نزد زبیر آمد و وی را پسر صفیه بنت عبدالمطلب خطاب کرد و به وی گفت «آیا با علی بن ابی طالب (ع) بن عبدالمطلب می‎جنگی؟» الطبقات الکبری، ج۳، ص۸۱ و انساب الاشراف، ج۹، ص۴۳۰.

همچنین عبدالله بن زبیر پس از مجادله لفظی که در نامه‎هایش با عبدالملک بن مروان داشت، از مادربزرگش، صفیه بنت عبدالمطلب، به عنوان یکی از پیرزنان بهشتی نام برده و به این جهت تفاخر کرده است.[۱۶]

حضور در غزوات
————————————————-
بنابر نقل منابع تاریخی صفیه در سوم شوّال سال سوم هجرت در غزوه احد شرکت داشت و پس از آنکه مسلمانان جبهه را رها می‌کردند، صفیه با نیزه‎ای که به دست گرفته بود، جلو افراد را می‌گرفت، و افرادی که رسول خدا(ص) را ترک می‎کردند، نکوهش می‎نمود.
همچنین پس از شهادت حمزه و مثله شدن جنازه‌اش توسط هند (همسر ابوسفیان) صفیه تصمیم گرفت بر سر جنازه برادرش حاضر شود و با دو لباسی که بر دست داشت، می‎خواست برادرش را کفن نماید.[۱۷]

پیامبر(ص) به پسرش زبیر بن عوام دستور داد تا مادر را بازگرداند تا جنازه مثله شده برادر را نبیند. زبیر وقتی به مادرش صفیه گفت پیامبر(ص) دستور داده که شما به مدینه بازگردید، صفیه گفت:

«چرا؟ به من گفتند حمزه مثله شده است، و این در راه خدا بوده است. از این رو بسیار راضی و تسلیم رضای اوییم. من بردبار و ان شاءاللّه خویشتندار خواهم بود». رسول الله(ص) از آنچه پیش آمده بود آگاه شد و به زبیر فرمود:

«او را به حال خود بگذار» صفیه نزد جنازه حمزه آمد و برای او طلب آمرزش کرد. آنگاه پیامبر(ص) دستور داد تا حمزه دفن شود.[۱۸]

در غزوه خندق، صفیه عمه پیامبر(ص) به همراه گروهی از زنان، کودکان و نیز حسان بن ثابت شاعر معروف عصر پیامبر(ص) در قلعه فارع بودند.

صفیه می‌گوید: مردی از یهود به ما نزدیک شد و پیرامون قلعه می‎گشت. رسول خدا و مسلمانان هم چنان گرفتار دشمن بودند که نمی‎توانستند به سوی ما بازنگرند، بدین جهت به حسان گفتم: من به خدا قسم، از این مرد یهودی ایمن نیستم، پس فرود آی و او را بکش.

حسان گفت:‌ای دختر عبدالمطلب! خدای تو را بیامرزد، به خدا قسم تو خود می‎دانی که من اهل این کار نیستم. صفیه می‎گوید: چون حسان جواب مرا این طور داد، خود میان بستم و گرزی برداشتم و او را کشتم و چون از او فارغ گشتم، به سوی قلعه رفتم و گفتم:‌ای حسّان! اکنون فرود بیا و سلاح و جامه وی را بردار. حسان گفت:‌ای دختر عبدالمطلب! مرا به سلاح و جامه او نیازی نیست.[۱۹]

برخی مورخین گفته‎اند که صفیه اولین زنی است که مردی از دشمنان پیامبر(ص) را کشته است.[۲۰]

پیامبر(ص) پس از پایان غزوه احزاب و غزوه بنی قریظه برای صفیه و برخی دیگر از زنان که در این غزوه حضور داشتند، سهم فیء خاصی قرار داد.[۲۱]
همچنین وی به همراه برخی زنان در غزوه خیبر نیز حضور داشت[۲۲]

و پیامبر(ص) سهمی از غنایم برای زنان حاضر قرار نداد و از فیء برای ایشان سهمی قرار داد.[۲۳]

پس از پیامبر

————————————————-

درباره زندگی وی در عصر خلفای نخستین مطلب چندانی ذکر نشده است. جز اینکه عمر بن خطاب پس از تغییر نحوه تقسیم بیت المال بین مسلمین، برای صفیه به عنوان عمه پیامبر(ص) و از زنان بنی هاشم، ۶ هزار درهم مقرری تعیین کرد.
صفیه بن عبد المطلب در سال ۲۰ هجری و در ایام خلافت عمر بن خطاب وفات یافت و در بقیع دفن گردید.[۲۴]

و اسماء بنت عمیس وی را غسل داد.[۲۵]

بقعه صفیه

————————————————-

نوشتار اصلی: بقعه های بقیع
یکی از قبور بقیع که بقعه‌ای نیز بر آن قرار گرفته، قبر صفیه دختر عبدالمطلب و عمه پیامبر(ص) است. این قبر تا نیمه دوم سده ۱۴ ه.ق بیرون از بقیع و در کوچه‌ای در بخش غربی آن قرار داشت.[۲۶]
زمین کنار این قبر از سوی عثمان بن عفان به مغیره بن شعبه واگذار شد و مغیره در این زمین برای خود خانه‌ای ساخت.[۲۷]از این رو، قبر صفیه کنار دیوار این خانه قرار داشت. مطری از کوشش ناموفق معماران برای ساخت گنبد بر این بنا خبر می‌دهد.[۲۸]
سمهودی از بنایی بر قبر صفیه سخن گفته که فاقد گنبد بوده است. سید اسماعیل مرندی در سفرنامه‌اش به سال ۱۲۵۵ ه.ق از وجود گنبدی بر بنای این قبر گزارش داده است.[۲۹] بر این اساس، باید ساخت گنبد را در فاصله قرن۱۰ تا ۱۳ ه.ق دانست؛ در سال۱۳۷۳ ه.ق شهرداری مدینه با برداشتن دیوارهای حائل میان بقیع و کوچه‌ای که قبر صفیه در آن قرار داشت، این کوچه و زمین‌های مجاور آن را با مساحت ۳۴۹۴ متر مربع به بقیع پیوند داد.[۳۰]

پی نوشت :

——————————————————————-

۱. اسد الغابه، ج۶، ص۱۷۲
۲. المعارف، ص۱۲۸ و البدء و التاریخ، ج۵، ص۸۳
۳. انساب الاشراف، ج۱۱، ص۱۹۴
۴. تار یخ طبری، ج۱۱، ص۶۲۰ و امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۸۲
۵. تار یخ طبری، ج۱۱، ص۶۲۰ و الاستیعاب، ج‏۴، ص۱۸۷۳
۶. المحبر، ص۶۳
۷. البدایه و النهایه، ج۷، ص۱۰۵
۸. انساب الاشراف، ج۴، ص۲۸۴
۹. انساب الاشراف، ج۱، ص۲۰۲ و سبل الهدی، ج۱۱، ص۳۱۲
۱۰. سبل الهدی، ج۲، ص۳۲۳ و انساب الاشراف، ج۱، ص۱۱۹
۱۱. المحبر، ص۴۰۶
۱۲. الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۵۱ و الاصابه، ج۸، ص۲۱۴
۱۳. الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۱ و تاریخ طبری، ج۳، ص۱۲۴ و امتاع الاسماع، ج۵، ص ۳۵۰

۱۴. امتاع الاسماع، ج۲، ص۱۳۴ و ج۱۴، ص۴۷۴ و البدایه و النهایه، ج۳، ص۳۹

۱۵. الامامه و السیاسه، ج۱، ص۲۸
۱۶. انساب الاشراف، ج۷، ص۱۳۲
۱۷. الطبقات الکبری، ج۳، ص۱۱
۱۸. السیره النبویه، ج۲، ص۹۷ و المغازی، ج۱، ص۲۹۰ و تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۸ و المنتظم، ج۳، ص۱۷۰ و دلائل النبوه، ج۳، ص۲۸۶ و تاریخ طبری، ج۲، ص۵۲۹ و اسدالغابه، ج‏۶، ص۱۷۳ و امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۶۷ و سبل الهدی، ج۴، ص۲۲۴ و البدایه و النهایه، ج۴، ص۴۱و ۴۲
۱۹. السیره النبویه، ج۲، ص۲۲۸ و المغازی، ج۱، ص۲۸۸ و تاریخ طبری، ج۲، ص۵۷۷ و اسد الغابه، ج۱، ص۴۸۴ و الاعلام، ج۳، ص۲۰۶ و البدایه و النهایه، ج۴، ص۱۰۸ و تاریخ الاسلام، ج۲، ص۲۹۲
۲۰. دلائل النبوه، ج۳، ص۴۴۳
۲۱. المغازی، ج۲، ص۵۲۲ و سبل الهدی، ج۵، ص۱۶
۲۲. السیره النبویه، ج۲، ص۳۳۴ و المغازی، ج۲، ص۶۸۵ و تاریخ طبری، ج۳، ص۱۱و عیون الاثر، ج۲، ص۱۷۷
۲۳. الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۴ و امتاع الاسماع، ج۱، ص ۳۲۱

۲۴. الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۷۳ و تاریخ الاسلام، ج۳، ص۲۲۱ و تاریخ خلیفه، ص۸۳
۲۵. الاصابه، ج۸، ص۴۶۰
۲۶. نجمی، ص۳۹۴.
۲۷. ابن شبه، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷.
۲۸. مطری، ص۱۲۱.
۲۹. میقات حج، ش۵، ص۱۱۸، «توصیف مدینه».
۳۰. حافظ، ص۱۷۳.