زنان در دفاع مقدس نقش منحصر بفردی داشته‌اند که در کتاب‌هایی که به روایت حماسه‌آفرینی زنانه پرداخته‌اند،‌ بازنمایی شده است. تقریظ رهبری بر کتاب «فرنگیس» بهانه‌ای شد تا کتاب‌هایی از این دست را دوباره مرور کنیم.

سیده راضیه حسینی: نقش‌آفرینی اثرگذار زنان در دوران دفاع مقدس به شکل‌های مختلف بازنمایی شده است که یکی از مهم‌ترین حوزه‌های این بازنمایی، کتاب‌هایی است که با نگاهی زنانه ابعاد مختلف این نقش‌آفرینی بی‌بدیل را به تصویر کشیده است. در این حوزه تاکنون ۹۲ کتاب به رشته تحریر درآمده است که در این گزارش به برخی از این کتاب‌ها می‌پردازیم.از جمله مهم‌ترین این کتاب‌ها می‌توان به «دا» ، «دختر شینا» ، «فرنگیس»، «من زنده‌ام» و «نامه‌های فهمیه» اشاره نمود.

دا
در میان کتاب‌هایی که به روایت حماسه‌های زنان در دوران دفاع مقدس پرداخته‌است، کتاب “دا” یکی از آثاری است که در اوج قرار دارد. این کتاب، روایت خاطرات سیده زهرا حسینی است که توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسیده است. دا، در زبان کردی و لری به معنی مادر است و زهرا حسینی که خود یکی از کردهای پهله زرین‌آباد استان ایلام است با انتخاب این عنوان سعی کرده به موضوع مقاومت مادران ایرانی در طول جنگ ایران و عراق بپردازد.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، این کتاب مهم‌ترین و تأثیرگذارترین کتاب در زمینه‌ی خاطره نگاری جنگ هشت ساله‌ی ایران و عراق محسوب می‌شود.کتاب دا پرمخاطب‌ترین کتاب سال ۱۳۸۸ در ایران بود. راوی در آن روزها تنها ۱۷ سال داشته و اهمیت این کتاب شاید در این باشد که وقایع جنگ ما برای اولین بار از زاویه دید یک دختر نوجوان روایت شده است؛ خاطراتی که راوی حدود ۲۰ سال آن‌ها را درون سینه خود همچون یک راز حفظ کرد و حرفی از آن نزد.

دخترشینا
«دختر شینا» نام کتابی است که به روایت زندگی قدم خیر محمدی کنعان همسر سردار شهید حاج ستار ابراهیمی می‌پردازد، زنی که در دوری همسرش بار مسئولیت خانه و تربیت فرزندان را با صبری مثال‌زدنی به دوش می‌کشد. چندسال بعد از انتشار کتاب، مسابقه کتابخوانی بزرگی برای آن برگزار شد که حتی برایش تیزر سینمایی نیز ساخته شد.
این اثر از دوران کودکی راوی تا زمان مرگ همسرش ستار ابراهیمی هژیر را روایت می‌کند. مطابق آنچه در مقدمه کتاب آمده‌است قدم خیر محمدی کنعان در هفدهم دی ۱۳۸۸ در حال روایت خاطراتش درگذشته‌است. بهناز ضرابی زاده، دربارهٔ شخصیت راوی کتاب معتقد است: «این موضوع برای من بسیار تامل‌برانگیز بود، زنی که در روستا زندگی می‌کرد به فضای شهر آمده و به تنهایی در اوج جوانی، تمام هم و غمش بزرگ کردن فرزندانش شده بود؛ بنابراین تصمیم گرفتم دربارهٔ فراز و نشیب‌های زندگی این زن با او مصاحبه کنم».

فرنگیس
«فرنگیس» کتاب دیگری است که به روایت دلیری‌های فرنگیس حیدرپور، شیرزن خطه گیلانغرب است که از برش‌های به یادگار مانده فصل مقاومت زن ایرانی در برابر مهاجمان بعثی است.
این کتاب که اخیرا از تقریظ مقام معظم رهبری بر روی آن رونمایی شده است، بخش ناگفته و بااهمّیتی از حوادث دوران دفاع را به مناسبت شرح حال این بانوی شجاع و فداکار به تصویر می‌کشد و آن حکایت روستاهای مرزی در دوران جنگ تحمیل شده‌ی هشت ساله است.

من زنده‌ام
«من زنده‌ام» به قلم معصومه آباد، پرده دیگری از ایثارگری‌ و مقاومت کم‌نظیر زنان ایرانی در دوران دفاع مقدس را به تصویر می‌کشد و آن حکایت به اسارت رفتن چهار بانوی ایرانی در زندان‌های بعث عراق است. معصومه آباد، راوی کتاب من زنده‌ام یکی از نیروهای جوان هلال‌احمر بوده که بعد از وقوع انقلاب اسلامی به عنوان نماینده فرماندار در هلال‌احمر در یکی از یتیم‌خانه‌های شهرش مشغول به کار می‌شود و در زمان آغاز حملات هوایی رژیم بعث به شهر آبادان مجبور به انتقال کودکان به شیراز شده و در راه برگشت و در همان روزهای ابتدایی جنگ به اسارت درمی‌آید.
او که به همراه سه زن دیگر بیش از چهل ماه در اسارتگاه رژیم بعث محبوس بوده‌اند، بعد از آزادی و بازگشت به وطن در تشرفش به حج تصمیم می‌گیرد که برای حفظ میراث گران‌بهای هشت سال دفاع مقدس دست به قلم شود و نتیجه کار او کتابی ۵۵۰ صفحه‌ای است که در هشت فصل خود روایت روزهای زندگی‌اش از کودکی تا زمان آزادی‌اش از اسارت را جای داده است.

نامه‌های فهیمه
«نامه‌های فهیمه» کتاب دیگری است که صبر و عظمت زنان صبور ایرانی در دوران دفاع مقدس را در قالب مجموعه‌‌ای از نامه‌ها و یادداشت‌هایی که فهمیه باباپور که برای همسرش غلامرضا صادق زاده نوشته و همچنین همسرش نیز پاسخ‌هایی به او داده است، به تصویر کشیده است. این دو از بسیار زوج‌هایی هستند که در زمان جنگ تحمیلی به یکدیگر نامه می‌نوشتند؛ اما نامه‌های آنان، نامه‌هایی معمولی نبود و بیشتر به نامه‌هایی عارفانه و حاوی نکات معرفتی شبیه بود.
از آنجا که غلامرضا به صراحت وصیت کرده بود تا پس از شهادتش، فهیمه ازدواج کند و مجرد نمانَد؛ این بود که فهیمه به خواستگاری علیرضا، برادر دیگر غلامرضا از خود جواب مثبت داد. لازم به ذکر است که علیرضا هم یکی از ایثارگران جنگ تحمیلی بود و برخی نامه‌های منتشر شده از فهیمه، به او نوشته شده است. فهیمه سرانجام در سال ۱۳۶۷ و در حالی که از زیارت حضرت فاطمه معصومه (س) باز می‌گشت، در حادثه رانندگی به همسرشهیدش پیوست. سال ۱۳۶۸ بود که مادر فهیمه، برخی نامه‌های او را برای روزنامه جمهوری اسلامی فرستاد تا منتشر شود. انتشار این نامه‌هایِ به یاد ماندنی و پاسخ‌های غلامرضا و علیرضا به این نامه‌های سبب شد تا علیرضا کمری، تمام آن‌ها را در قالب کتاب «نامه‌های فهیمه» منتشر کند.

گلستان یازدهم
«گلستان یازدهم» از مجموعه کتاب‌هایی است که از زبان یک زن به روایت بخش دیگر زندگی سرداران جنگ می‌پردازد. این کتاب خاطرات زهرا پناهی‌روا، همسر سردار شهید علی چیت‌سازیان، به قلم بهناز ضرابی‌زاده است که با زبانی صادقانه به شرح زندگی یک ‌سال و هشت‌ماهه مشترک این فرمانده شهید و همسرش می‌پردازد. سردار چیت‌سازیان که در جبهه به دلیل مهارت‌های رزمی و شجاعتش به عقرب زرد معروف بود، در خانه با مادر و همسرش به اندازه‌ای با مهر و محبت رفتار می‌کرد که گویی این قلب رئوف هیچ‌گاه سابقه‌ حضور در حرب و قتال را نداشت. «گلستان یازدهم» از زبان زهرا پناهی‌روا به زیباترین شکل توانسته‌ است قسمت مهمی از نیمه‌ پنهان زندگی شهید چیت‌سازیان را به مخاطبان معرفی کند. نویسنده در این کتاب با ابتکاری زیبا دست به خرق عادتی در عرصه‌ی روایت زده است و با ظرافتی هنرمندانه داستان زندگی مشترک زهرا پناهی‌روا و شهید علی چیت‌سازیان را از پایان مادی زندگی مشترک و شهادت شهید بزرگوار آغاز می‌کند. همین ابتکار نویسنده باعث جذابیت هرچه بیشتر کتاب شده است و خواننده را در آغازین فصل کتاب با هجومی از احساسات راوی مواجه می‌کند، در جایی که راوی فرزند خود را به دنیا آورده است و مانند هر زنی پس از زایمان بیشترین نیاز عاطفی و حمایتی را به همسرش دارد، اما ناگهان به یاد می‌آورد که شوهرش سی‌وهفت روز قبل در منطقه‌ی ماووت شهید شده است و باید بدون حضور فیزیکی او زندگی‌اش را با تنها یادگارش ادامه دهد.

لیلا
کتاب «لیلا» نوشته مرضیه شهلایی داستان زنی ایثارگر، مقاوم و متین که همسرش (یکی از دانشجویان خط امام) در جبهه جنگ شهید می‌شود و او با تمام مشقات و ناملایمت‌های زندگی می‌جنگد.
در کتاب «خانه‌ام همین‌جاست» شاهد روایت روزهای سخت و دشوار حمله عراق به خرمشهر هستیم که به قلم افسانه قاضی‌زاده به تصویر کشیده است. در شرایطی که اغلب زن‌ها شهر را ترک کرده‌اند، افسانه، دختر ۱۸ ساله خرمشهری، همراه پروانه و محمدجواد – خواهر و برادرش – در شهر می‌ماند و کار رسیدگی به مجروحان را شروع می‌کند. خانواده او سوار بر وانتی پر از جمعیت همسایه‌ها شهر را ترک می‌کنند، اما او حاضر به ترک شهر نمی‌شود و مسجد را برای امدادرسانی انتخاب می‌کند. سپس برای کمک به مجروحان به بیمارستان شهر می‌رود و از آنجا به قبرستان جنت‌آباد رفته و مشغول غسل و کفن شهیدان می‌شود. در آنجا با صحنه‌های دردناکی مواجه می‌شود که تا به حال نه دیده و نه شنیده است، پس به مسجد جامع شهر می‌رود و مشغول تدارکات می‌شود و مدتی را هم در بیمارستان در اتاق عمل مشغول به خدمت می‌شود.افسانه در این کتاب از خاطرات دوران جنگ می‌گوید، از مجروح‌ها، کشته‌ها و شهیدان، زنان و مردان و کودکان بی‌پناه. او از وضع بهداشت و تعزیه و اسکان جنگ‌زده‌ها هم می‌گوید.قاضی‌زاده روای عینی سختی‌هایی است که طی ۳۴ روز بر مردم خوزستان رفته است. به گفته منتقدان نسبت به دیگر آثار منتشرشده این حوزه دارای ایجاز بوده و همچنین روایتی صریح و جذاب دارد.

ننه علی
«ننه علی» به قلم سید حمید مشتاقی‌نیا کتابی است که به روایت صبوری و دلبستگی مادران شهدا به فرزندشان و غم و رنجی که در فراغ آنان تحمل می‌کنند، پرداخته است. . «ننه علی» لقب معروف و مشھور مادری است که مدت ۲۰ سال به صورت شبانه‌ روزی در خانه کوچک و محقرش کنار مزار فرزند شھیدش قربانعلی رخشانی مھماندوست در قطعه ۲۴ بھشت زھرا(س) تھران زندگی می کرد و موجب حیرت و تغییر احوال بسیاری از مراجعین بھشت زھرا(س) شده بود. الناز عباسیان نویسنده کتاب، با بیان اینکه عاشقانه سطرهای مربوط به کتاب “ننه علی” را نگارش نموده است، گفت: «نوشتن از ننه علی، پیرزنی که سال‌ها در کنار مزار پسر شهیدش در بهشت زهرا می‌ماند زیباترین متن های من بوده است».
با وجود کتاب‌های تأثیرگذار و پرشماری که در خصوص صبوری‌ها و عظمت بانوان ایرانی در دوران دفاع مقدس نوشته‌شده است، اما هنوز زنان دیگری نیز هستند که جای خالی روایتشان احساس می‌شود و زوایایی از این حماسه‌آفرینی است که نوشتن درباره آن می‌تواند عظمت این نقش‌آفرینی را دقیق‌تر به تصویر بکشد.

منبع : فارس