رد پای کمرنگ زنان در ادبیات دفاع مقدس
گروه‌خانواده؛ عطیه‌همتی: نقش محوری زنان در دفاع مقدس و حضور فعال آنها در پشت جبهه‌ها در سال‌های اخیر به ادبیات داستانی این حوزه رخ نشان داده‌است. پیش از این در ادبیات و کتب دفاع مقدس زنان یا راوی حادثه بودند و یا نقشی حاشیه‌ای داشتند اما حضور زنان به عنوان یک کنشگر در ادبیات داستانی به لطف حضور پررنگ‌تر نویسندگان خانم در سال‌های اخیر جدی‌تر شده‌ است و می‌تواند طراوت و تازگی زیادی به ادبیات این حوزه ببخشد و ابعاد جدیدی از دفاع مقدس را از زاویه نگاه زنانه روشن کند. در نمایشگاه کتاب امسال مجموعه داستان «یخ در بهشت» شامل ۱۲ داستان با محوریت نقش زنان در دفاع مقدس در نشر جمکران رونمایی شد. به همین بهانه با «سیده عذرا موسوی» دبیر این مجموعه گفتگو کردیم.

ایده مجموعه یخ در بهشت از کجا شروع شد؟ چه کسی این ایده را مطرح کرد؟
کار نوشتن این کتاب، ابتدا به ساکن ایده و سفارش خود نشر جمکران بود. یعنی نیاز به وجود چنین مجموعه‌ای را خود نشر جمکران احساس کرده بود و به نظرم یک نیازسنجی درست و دقیق بود. اینکه روایت زنانه‌ای از دفاع مقدس به شکل متمرکز و مستقل وجود ندارد. جسته گریخته داستان‌های مختلفی توسط نویسندگان خانم و آقا وجود داشته‌ است اما در قالب یک مجموعه چنین چیزی تا به حال نداشتیم. یا اینکه نویسنده‌ای احساس کند که روی این دست موضوعات تمرکز کند و بخواهد چند داستان بر اساس آنها بنویسد وجود نداشت. البته ما پیش از این در زمینه تاریخ شفاهی کتاب‌هایی مانند «دا» و «دخترشینا» را داشتیم که شکل مستند روایت را حفظ کرده بودند ولی اینکه به شکل داستانی نیز به ابعاد حضور زنان در دفاع مقدس پرداخته شود، کمبود داشتیم که نشر جمکران این کار را انجام داد و من هم برای انجام کار ابراز علاقه کردم. آنها خیلی تاکید داشتند که نویسندگان حتما خانم باشند و دقیقا قرار هم بود که از دریچه نگاه زن‌ها به دفاع مقدس پرداخته شود و در جای جای داستان حس و حال و احساسات زنانه جاری باشد نه اینکه داستان‌ها تلاشی از سوی نویسندگان آقا برای نگارش احساسات زنانه باشد.

شما این نویسندگان را برای مجموعه چطور انتخاب کردید؟
بیشتر نویسندگان مجموعه یخ در بهشت را در طول سالهایی که خودم فعالیت داشتم می‌شناختم. اما با برخی از دوستان هم به طور غیرمستقیم آشنا شدم و این کتاب سبب خیری هم در این باره شد و باعث شد که من برخی از دوستان که آن‌ها را فقط به نام می‌شناختم دعوت به کار کنم.

ملاک و معیاری هم برای این انتخاب وجود داشت؟
اولین گزینه این بود که این نویسندگان قبلا فعالیتی در زمینه دفاع مقدس داشته باشند. بعد از آن قدرت قلم‌شان بود. من می‌توانستم از یک نویسنده قوی خواهش کنم که در این موضوع برای من یک داستان بنویسد ولی ممکن بود نویسنده با آن موضوع غریب باشد و یک تلاش مضاعفی را هم برای انجام کار متحمل شود، مثلا در زمینه نقش زنان در دفاع مقدس مطالعه و تحقیق کند تا در آن حس و حال قرار بگیرد ولی در نهایت خروجی کار لزوما موفق نباشد. اما من در این مجموعه با خانم‌های نویسنده‌ای وارد مذاکره شدم که قبلا در زمینه دفاع مقدس کارهای موفقی از آن‌ها دیده بودم و حتی انتظار داشتم با توجه به چیزهایی که از آنها خوانده بودم کارهایی به همان اندازه موفق و حتی بالاتر از آن به این مجموعه ارائه دهند.

داستان‌ها و قهرمان قصه‌ها از کجا آمدند؟ آیا قهرمان قصه‌ها واقعی بودند؟
یک چارچوب کلی برای همه داستان‌ها تعریف شده بود که حتما شخصیت اصلی و اول همه داستان‌ها خانم‌ها باشند و فقط راوی نباشند و خودشان کنشگر اصلی داستان باشند. ولی اینکه سوژه‌ها از کجا آمدند ماجرایش این بود که خود خانم‌های نویسنده‌ بر اساس مطالعات، برخورد و خاطرات و مستنداتی که داشتند سوژه‌های داستان‌ها‌ی‌شان را به دست آوردند و داستان خود را خلق کردند. می‌توان گفت من در این زمینه نقش همراه را داشتم. یعنی داستان‌ها را می‌‌خواندم و با نویسنده‌ها گفتگو می‌کردم و پیشنهاداتی به نویسنده‌ها ارائه می‌دادم و ممکن بود آن داستان مجدد بازنویسی و اصلاح شود تا در نهایت به نسخه نهایی برسد. بعضی از داستان‌ها قطعا رگه‌هایی از واقعیت دارد اما اگر بگوییم داستان‌ها کاملا مستندنگاری شده، خیر اصلا اینطور نیست و خلق داستان است اما ممکن است یک مخاطب حرفه‌ای اگر با داستان برخورد کند با خودش بگوید که من مشابه این اتفاق در خاطره‌ای از جنگ شنیده بودم.

قهرمانان زن ادبیات داستانی ما در دهه‌ اخیر، معمولا زنان افسرده، مورد ظلم قرار گرفته و از لحاظ روانی به‌هم ریخته هستند. نویسندگان خانم ما هم در چندسال همچنان به این موضوع دامن می‌زنند و آن را پر رنگ‌تر کرده‌اند. آیا به این موضوع فکر کرده بودید؟
من هم خیلی موافقم. این اتفاق در سال‌های اخیر خیلی تکرار شده‌است. زن‌های افسرده، خموده،کنج عزلت نشین و منفعل که معمولا ضربه‌های روحی وحشتناکی خورده‌اند. اصلا اینطور شده که عده‌ای فکر می‌کنند اگر بخواهند درباره زن‌ها بنویسند باید وارد این فضا شوند اما واقعا اینطور نیست. ما در جامعه زنان جسور و قهرمانی داریم که می‌توانند بر کل جامعه اثر داشته باشند. البته ممکن است مخاطب ما هم در با خواندن داستان‌های این مجموعه دچار یک غمی شود اما این غم منفی نیست. بلکه می‌خواهد بگویم ما چنین عقبه‌ای را پشت سر گذاشته‌ایم و این روزهای آرام، نتیجه عبور از آن روزهای سخت است و این به خودی خود انگیزه بخش و افتخار آمیز است.

من وقتی این مجموعه فراهم می‌شد با داستان‌های زیادی مواجه شدم و این ۱۲ داستان را از بین بیش از ۵۰ داستان انتخاب کردم. یک چیزی که خیلی در این جریان و بین طیف نویسندگان خانم این مجموعه نمود زیادی داشت و ناشی از عمق تفکر یک زن مسلمان ایرانی است، این نکته بود که شخصیت‌های داستان دغدغه زیادی برای حفظ پاکدامنی و عفت خود در طول داستان داشتند. این نکته‌ برای من خیلی قابل توجه بود که نویسنده‌ها به چنین دغدغه‌هایی توجه داشتند زیرا در طول جنگ و در جریان اشغال شهرها توسط نیروهای بعثی، گاهی یک زن مجبور بود بین از دست دادن جان خودش و عفتش یکی را انتخاب کند. شخصیت زنان در دوران دفاع مقدس هرگز مطابقتی با تصویری که در حال حاضر از هویت زنان در رمان‌های دهه اخیر نشان داده می‌شود، ندارد.

به طور کلی فکر می‌کنید روایات و قصه‌های زنانه چه تاثیر و کمکی به ادبیات داستانی ما خواهد کرد؟
تا یک زمانی می‌توان گفت که ادبیات وجهه مردانه‌اش را سفت و سخت حفظ کرده بود. اما در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی برای نشان دادن وجه‌های زنانه نیز صورت گرفت. در گذشته کتاب‌های دیگری هم وجود داشت که نویسندگان آن زنان بودند و شخصیت اصلی کتاب نیز یک زن بود. مثل کتاب سووشون خانم سیمین دانشور اما باز هم چهره مردانه در آن داستان‌ها غالب‌تر بود. حالا پرداختن به موضوعات زنان و حضور نویسندگان زن باعث می‌شود یک صدای دیگری هم به گوش برسد و وجهه دیگری از زندگی انسان هم به نمایش گذاشته شود و آدم‌ها با دغدغه قشر و جنس دیگری از جامعه هم آشنا شوند وبا آن‌ها ارتباط بگیرند. البته نویسندگان زن باید این هوشیاری را داشته باشند که به تکرار و روزمرگی دچار نشوند و سعی کنند چهره واقعی‌تری از زندگی زن مسلمان ایرانی را به نمایش بگذارند.

منبع : فارس